Spowolniona perystaltyka jelita grubego należy do najczęstszych mechanizmów powodujących zaparcia. Jej źródeł szukać należy przede wszystkim w błędach żywieniowych, zwłaszcza niedostatecznym spożyciu błonnika i fermentowanych produktów mlecznych. Zwiększenie podaży włókna pokarmowego i kwasu mlekowego promuje wzrost prawidłowej mikroflory jelitowej, stymuluje propulsywne skurcze jelita, pobudza przesuwanie mas kałowych w kierunku odbytu i ułatwia wypróżnianie.
Jelito grube jest końcowym odcinkiem przewodu pokarmowego – to tutaj, na skutek wchłaniania wody, rozpoczyna się proces formowania kału. Jelito grube łączy jelito cienkie z odbytem; w jego budowie wyróżnia się kątnicę, okrężnicę (wstępującą, poprzeczną, zstępującą, esowatą) i odbytnicę.
W warunkach zdrowia każdego dnia do początkowych odcinków jelita grubego (czyli kątnicy i okrężnicy wstępującej) wpływają 1-2 litry rozrzedzonej zawartości jelita cienkiego, która w okrężnicy jest nieustannie mieszana. W wyniku ruchów mieszających dochodzi do kontaktu treści jelitowej z błoną śluzową, co umożliwia wchłanianie wody i elektrolitów. Dalsza część okrężnicy służy do gromadzenia, formowania i przesuwania masy kałowej w kierunku odbytu.
Ruchy odcinkowe (mieszające) powstają w wyniku naprzemiennych skurczów sąsiednich odcinków jelita. Trwają zwykle ok. 2 minut; zachodzą jednocześnie w wielu odcinkach okrężnicy, prowadząc do przewężenia jej światła. Ruchy mieszające przeważają w prawej połowie okrężnicy, w lewej natomiast dochodzi do przesuwania kału w kierunku odbytnicy za sprawą ruchów masowych – silnych skurczów perystaltycznych, które występują średnio 2-3 razy dziennie i trwają 10-30 minut.
Obecność odpowiedniej ilości kału w odbytnicy prowadzi do rozciągnięcia jej ścian, co powoduje skurcz mięśni gładkich i rozluźnienie wewnętrznego zwieracza odbytu. Dzięki skurczowi mięśni tłoczni brzusznej, miednicy i przepony oraz rozluźnieniu zewnętrznego zwieracza odbytu możliwe jest wypróżnienie.
Do najsilniejszych bodźców pobudzających perystaltykę jelita grubego należy wypełnienie żołądka po okresie głodzenia w godzinach nocnych. Pod jego wpływem dochodzi do wyzwolenia odruchu żołądkowo-kątniczego, który inicjuje motorykę propulsywną.
W jelicie grubym bytują liczne bakterie (z przewagą bakterii beztlenowych), które rozkładają niestrawione węglowodany złożone do kwasów krótkołańcuchowych (kwasu octowego, propionowego, masłowego).
Główne źródło energii bakterii jelitowych stanowi skrobia i nieskrobiowe polisacharydy (NSP). Bakterie, w procesie fermentacji, produkują maślany, wykorzystywane przez komórki nabłonka jelitowego.
Polisacharydy nieskrobiowe i lignina zwane są ogólnie błonnikiem pokarmowym. Do tej grupy (oprócz ligniny) należą też celuloza, hemicelulozy, pektyny i gumy roślinne. (W warzywach i owocach dominują celuloza i pektyny; w ziarnach zbóż przeważają zwykle hemicelulozy.)
Na czas pasażu jelitowego i proces formowania stolca wpływa rodzaj spożytych związków oraz sposób ich rozkładu. Perystaltykę jelita grubego pobudzają przede wszystkim składniki włókna pokarmowego, które nie ulegają pełnemu rozkładowi i zwiększają masę stolca.
Lignina należy do niewęglowodanowych składników roślinnych, które nie są rozkładane w jelicie grubym, ściągają wodę i formują masę stolca. Celuloza ulega częściowemu rozkładowi, za to w pełni rozkładane są pektyny zawarte w owocach.
Celuloza, która nie ulega trawieniu w jelicie cienkim, po przejściu do jelita grubego działa drażniąco na jego ściany, pobudzając perystaltykę. Zwiększa także objętość mas kałowych, skracając czas pasażu jelitowego. Perystaltykę jelit nasila też hemiceluloza, która jest niezbędna do produkcji krótkołańcuchowych kwasowy tłuszczowych (drażniących jelito).
Jednak prawidłowa dieta, która korzystnie wpływa m.in. na motorykę jelit, powinna zawierać różnorodne składniki włókna. Dlaczego? Ponieważ np. związki rozpuszczalne w wodzie (jak pektyny) są łatwo rozkładane przez bakterie jelitowe, ale to one są źródłem krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych (SCFA). Natomiast niedobór SCFA w świetle jelita przyczynia się do zaburzeń wchłaniania. Poza tym pektyny pęcznieją w jelicie, zwiększają masę stolca i przyspieszają pasaż jelitowy. Stymulują także rozwój prawidłowej mikroflory jelitowej.
Niedostateczna, spowolniona perystaltyka jelita należy do kluczowych, bardzo częstych przyczyn zaparć (postaci atonicznej). U podstaw problemu zwykle leży nieprawidłowe żywienie, zwłaszcza dieta ubogobłonnikowa (ale również siedzący tryb życia i świadome powstrzymywanie się od defekacji).
Jak przyspieszyć perystaltykę jelit? Należy spożywać 4-5 posiłków dziennie w odstępach 3-4-godzinnych o stałych porach. Równie istotne jest zwiększenie spożycia błonnika (do 20–30 g dziennie w kilku porcjach) oraz zwiększenie dobowej podaży płynów (do >3 litrów na dobę). Zaleca się m.in. picie mineralnych wód siarczanowych i magnezowych, szczególnie w godzinach porannych, gdy – napełniając żołądek – można wykorzystać odruch żołądkowo-jelitowy. Odpowiednie nawodnienie to warunek konieczny podczas stosowania diety bogatoresztkowej (w przeciwnym wypadku dolegliwości mogą się nasilać).
Układając jadłospis, należy codziennie uwzględnić ok. 300 g świeżych owoców, 400 g warzyw, kilka owoców suszonych (suszonych śliwek) oraz produkty zbożowe pełnoziarniste. Warzywa i owoce najlepiej spożywać na surowo w postaci surówek i sałatek (porcja do każdego posiłku). Warto wspomnieć, że otręby istotnie pobudzają motorykę jelit. Ich działanie można wzmocnić, łącząc je z siemieniem lnianym.
Pamiętajmy, że mikroflora jelitowa produkuje również gazy, dlatego gwałtowne zwiększenie ilości spożywanego błonnika bywa przyczyną wzdęć. (Włókno należy wprowadzać do diety powoli, systematycznie zwiększając dzienne racje, by uniknąć dolegliwości).
Tradycyjnie błonnik dzieli się na:
Jednak to klasyfikacja mało precyzyjna, ponieważ błonnik „rozpuszczalny” w rzeczywistości nie rozpuszcza się w wodzie (tworzy zawiesinę koloidalną).
Błonnik nierozpuszczalny (np. celuloza, hemiceluloza B, lignina) mechanicznie pobudza błonę jelitową, zwiększając w ten sposób wydzielanie wody i śluzu do światła jelita oraz wspomagając przesuwanie mas kałowych w kierunku odbytnicy.
Wyniki badań wskazują, że włókno pokarmowe, które wpływa stymulująco na perystaltykę jelita grubego, w niedużym stopniu ulega fermentacji w jelicie grubym. Jego struktura pozostaje praktycznie niezmieniona podczas przechodzenia przez przewód pokarmowy. Związki tego rodzaju mają zdolność wiązania wody, korzystnie wpływają więc na konsystencję mas kałowych, skracają czas pasażu jelitowego i ułatwiają defekację.
Do błonnika fermentującego słabo lub częściowo zalicza się:
Do błonnika dobrze fermentującego należą m.in.:
Do produktów spożywczych, które wpływają pobudzająco na perystaltykę jelit, należą przede wszystkim:
Jak widać, perystaltykę jelitową w znacznym stopniu warunkuje stosowana dieta. Pamiętajmy, że na przesuwanie i formowanie mas kałowych w jelicie grubym wpływa nie tylko aktywność motoryczna jelita – procesy te zależą także od konsystencji i objętości stolca, a więc od stopnia jego uwodnienia. Prawidłowo zawartość wody w masie kałowej powinna wynosić ok. 70-80 proc. Odwodnienie stolca do < 60 proc. objętości wody przyczynia się do ciężkich, przewlekłych zaparć (może stanowić jedyny czynnik sprawczy poważnych problemów z wypróżnieniem).
W niektórych przypadkach większe spożycie produktów przyspieszających perystaltykę jelit okazuje się nieskuteczne – wówczas z pomocą przychodzi farmakoterapia. Leki drażniące jelito grube (jak bisakodyl) zwiększają wydzielanie śluzu przez komórki śluzowe i drażnią podśluzówkowe sploty nerwowe (sploty Auerbacha) jelita grubego. W wyniku ich działania zwiększa się wydzielanie wody i elektrolitów do światła jelita oraz dochodzi do pobudzenia perystaltyki. Więcej na temat pokonywania problemów z zaparciami na stronie stopzaparciom.pl.
Źródła
Szajewska H. Probiotyki – aktualny stan wiedzy i zalecenia dla praktyki klinicznej. Medycyna Praktyczna 2017; 7-8: 19–37.
Mojka K. Probiotyki, prebiotyki i synbiotyki – charakterystyka i funkcje. Problemy Higieny i Epidemiologii 2014, 95(3): 541–549.
Townsend C.M., Beauchamp R.D., Evers B.M., Mattox K.L. Sabiston Chirurgia. Tom 4.
JOY.pl, Szybki sposób na zaparcia! Jak sobie z nimi radzić?, https://www.joy.pl/lifestyle/4232/szybki-sposob-na-zaparcia-jak-sobie-z-nimi-radzic [stan na 25.02.2019].
Popiela T. (red. wyd. pol.). Edra Urban & Partner, Wrocław 2013.
Jarosz M., Dzieniszewski J. Zaparcia – porady lekarzy i dietetyków. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.
Tafil-Klawe M., Klawe J. Wykłady z fizjologii człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009.
Probiotyki, prebiotyki i synbiotyki w leczeniu zespołu jelita drażliwego i przewlekłego zaparcia idiopatycznego – przegląd systematyczny. Med. Prakt., 2015; 1: 122–124, Med. Prakt. 1/2015, s. 122–124
McLaughlin D., Stamford J., White D. Krótkie wykłady. Fizjologia człowieka. Gromadzka-Ostrowska J. (tłum.). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Rakowska M., Lichosik M., Kacik J. et al. Wpływ mikrobioty na zdrowie człowieka. Pediatria i Medycyna Rodzinna 2016; 12 (4): 404–412.
Śliżewska K., Nowak A., Barczyńska R. et al. Prebiotyki – definicja, właściwości i zastosowanie w przemyśle. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 2013; 1 (86): 5–20.
Dzierżanowski T., Rydzewska G. Zaparcie stolca – trudny problem leczniczy. Przegląd Gastroenterologiczny. 2012; 7 (5): 249–263.
Payne A., Barker H. Dietetyka i żywienie kliniczne. Elsevier Urban&Partner, Wrocław 2013.
Hermann J., Kościński T., Drews M. Praktyczne zasady postępowania w zaparciach u dorosłych. Ginekologia Polska. 2012; 83: 849–853.
Szota M. Postępowanie w zaparciach. Lek w Polsce. 2013; 4 (264): 53–58.
eMPendium leki. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2018.
Ford A.C., Quigley E.M., Lacy B.E. et al. Efficacy of prebiotics, probiotics, and synbiotics in irritable bowel syndrome and chronic idiopathic constipation: systematic review and meta-analysis. American Journal of Gastroenterology. 2014; 109: 1547–1561.
Postępowanie w zaparciu. Podsumowanie wytycznych American Gastroenterological Association 2013. Medycyna Praktyczna. 2013; 12: 44–50.
Postępowanie w nienowotworowych chorobach odbytnicy i odbytu. Podsumowanie wytycznych American College of Gastroenterology. Medycyna Praktyczna. 2014; 2015; 3: 26–34.
Charytoniuk A., Simon K. Diagnostyka i leczenie zaparć u młodych osób. Medycyna po Dyplomie. 2013; 5, [dostęp online].
Jarosz M. Normy żywienia dla populacji polskiej. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2017.
Traczyk W., Trzebski A. Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009.
Jarosz M. (red.). Praktyczny podręcznik dietetyki. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2010.
Lewandowicz M., Kulczyński B., Rzeźnik M. Znaczenie probiotyków w żywieniu osób starszych. Postępy Dietetyki w Geriatrii i Gerontologii 2016; 1:15–22.
Materiał partnera
Ta strona używa plików cookies w celu świadczenia Państwu usług na najwyższym poziomie.
Więcej szczegółów w naszej