Muzułmanie stanowią bardzo niewielki procent polskiego społeczeństwa – jednak oszacowania całkowitej liczby wyznawców islamu w Polsce są dosyć zróżnicowane: od około 5 tysięcy, poprzez 10 do 20 tysięcy, do nawet 65 tysięcy (dane z kwietnia 2007 roku, które portal racjonalista.pl podaje jako opinię prezesa Ligi Muzułmańskiej RP, Samira Ismaila).
Poza Tatarami, którzy jeszcze w latach 80. stanowili większość wśród polskich muzułmanów, pojawiły się bowiem liczne grupy napływowe. Początkowo (lata 70` i 80`) byli to studenci z krajów przyjaznych „blokowi wschodniemu”, z czasem, zwłaszcza po roku 89`, pojawili się imigranci ekonomiczni, będący w drodze „na Zachód” bądź traktujący Polskę już jako kraj docelowy, a także uchodźcy: z Bośni, Iranu, Afganistanu czy Czeczenii.
Mieszkające w Polsce grupy muzułmanów, Tatarzy i imigranci, znacznie się od siebie różnią. Pozycja tych pierwszych jest ugruntowana. Są postrzegani jako mieszkający tu od pokoleń i szanujący polską kulturę. Drudzy zaś są bardziej widoczni (m.in. ze względu dość powszechną praktykę noszenia zasłony przez kobiety, czego polscy Tatarzy na ogół nie przestrzegają czy też na odmienność wyglądu fizycznego) i wyróżniająca się wśród Polaków, przez co często spotykają się z niechętnym czy wręcz wrogim traktowaniem.
Badania opinii publicznej prowadzone przez CBOS pokazują, że stosunek Polaków do muzułmanów jest zdecydowanie negatywny. Polacy konsekwentnie uznają Arabów (czyli grupę prototypową dla całej kategorii ‘muzułmanie`) za jedną z najbardziej niesympatycznych grup (CBOS 2003, 2004, 2005, 2007, 2008, 2010). Ponadto, ostatnie badania stosunku Polaków do wyznawców innych religii i osób niewierzących pokazały, że muzułmanie są najbardziej nielubianą spośród ocenianych ośmiu badanych grup. Czterdzieści cztery procent Polaków deklaruje niechętny stosunek do muzułmanów, a niespełna jedna czwarta pozytywne uczucia wobec nich (CBOS, 2015).
Dystans społeczny wobec muzułmanek okazał się istotnie niższy niż wobec muzułmanów w przypadku wszystkich trzech zadawanych pytań (dotyczących pracy w tej samej firmie, mieszkania w tym samym sąsiedztwie i małżeństwa z członkiem rodziny). Muzułmanki były widziane jako bardziej akceptowalne w roli współpracowniczek i sąsiadek niż muzułmanie. Warto zauważyć, że w tych dwóch przypadkach dystans społeczny zarówno wobec muzułmanek, jak i muzułmanów znajdował się poniżej środka skali, co pokazuje, że osoby badane deklarowały raczej brak sprzeciwu wobec takich form obecności muzułmanów i muzułmanek w ich otoczeniu społecznym. W przypadku pytania o małżeństwo członka rodziny z muzułmaninem lub muzułmanką ten wzór się jednak odwraca – okazuje się, że Polacy są niechętnie nastawieni do takich mariaży (średnie wartości odpowiedzi znajdują się istotnie powyżej środka skali, co wskazuje na opór wobec małżeństwa członka rodziny z wyznawcą lub wyznawczynią islamu.
Postrzeganie islamu
Podobnie jak w badaniu OBOP z 2001r., i tym razem zapytano uczestników sondażu o cztery skojarzenia ze słowem „islam”. W sumie osoby badane podały 2186 skojarzeń. Najczęstszymi skojarzeniami ze słowem islam były: „religia” (do tej kategorii wliczono też słowa takie jak „wyznanie” i „wiara”), wskazana 498 razy, „terroryzm”, wskazany 230 razy oraz „Arabowie” wskazani 100 razy.
Poczucie zagrożenia i postawy wobec islamu
Uczestnicy badania zostali zapytani o to, na ile czują się zagrożeni ze strony muzułmanów. Pytania dotyczyły zagrożenia realistycznego (tj. powiązanego z rywalizacją o ograniczone zasoby, np. miejsca pracy), symbolicznego (tj. przekonania, że muzułmanie mogą stanowić zagrożenie dla polskiej tradycji i kultury) oraz zagrożenia terroryzmem. Wszystkie trzy rodzaje zagrożenia były odczuwane z niemal identycznym nasileniem.
Im starsze były osoby badane, tym mniej deklarowały zagrożenia realistycznego i symbolicznego. Osoby o wyższym poziomie wykształcenia deklarowały mniej zagrożenia symbolicznego i nieco niższy poziom zagrożenia terroryzmem.
Co szczególnie istotne, to osoby młodsze deklarowały wyższy poziom uprzedzeń wobec muzułmanów i muzułmanek (tj. większy dystans społeczny, bardziej negatywne uczucia), oraz wyższy poziom islamofobii i krytyki islamu. Uznawały mowę nienawiści za mniej obraźliwą, były mniej skłonne podjąć jakiekolwiek działania by ją ograniczyć, były najbardziej przeciwne jej zakazywaniu oraz najmniej przeciwne ekstremistycznej przemocy wymierzonej w muzułmanów. Im młodsze były osoby badane tym silniej odczuwały też lęk międzygrupowy oraz zagrożenie realistyczne (ekonomiczne) i symboliczne (odnoszące się do sfery wartości) ze strony muzułmanów.
Badanie pokazuje, że Polacy i Polki nie znają osób wyznających islam (blisko 80% uczestników badania zadeklarowało, że nie zna żadnego muzułmanina ani muzułmanki) oraz, że obraz islamu, jaki posiadają, jest bardzo uproszczony (skojarzenia ze słowem islam można w dużym uproszczeniu sprowadzić do trzech – „religia”, „przemoc”, „Arabowie”). Są to wyniki istotne zwłaszcza w kontekście zwiększającej się imigracji oraz aktualnego kryzysu uchodźczego i konieczności udzielenia pomocy osobom wyznającym islam, które przybywają do Europy. I które wkrótce przybędą także do Polski.
W raporcie `Postrzeganie muzułmanów w Polsce` przedstawiono wyniki badania przeprowadzonego przez fundację Przestrzeń Wspólna i Centrum Badań nad Uprzedzeniami w sierpniu 2015 r. na grupie ponad 700 Polaków i Polek. Badanie miało na celu dokładne zdiagnozowanie postaw wobec muzułmanów oraz wskazanie najważniejszych psychologicznych uwarunkowań tych postaw.
Sondaż został przeprowadzony z wykorzystaniem internetowego panelu Ariadna. Wzięło w nim udział 711 osób dobranych w taki sposób, aby charakterystyki próby odpowiadały populacji ogólnopolskiej pod względem wieku, płci i wielkości miejsca zamieszkania. Warto zaznaczyć, że nie jest to próba reprezentatywna dla całej populacji kraju, dlatego przedstawione poniżej wyniki można traktować jako przybliżenie raczej niż odwzorowanie opinii powszechnych w populacji.
Zmienne w badaniu
W badaniu mierzono szereg zmiennych. Dotyczyły one postaw wobec muzułmanów, postrzegania islamu, przekonań światopoglądowych, przekonań na temat mowy nienawiści w stosunku do muzułmanów oraz kontaktu międzygrupowego. Większość zmiennych posługiwała się skalą od -2 (oznaczającego zdecydowany brak zgody z danym twierdzeniem/pytaniem) do +2 (oznaczającego zdecydowaną zgodę z danym twierdzeniem/pytaniem).
Postawy wobec muzułmanów i muzułmanek
Osoby badane były generalnie nieprzyjaźnie nastawione zarówno wobec muzułmanów, jak i muzułmanek. Średnie wartości Termometru Uczuć w przypadku nastawienia do obu grup znajdowały się istotnie poniżej średniej wartości skali (oznaczającej uczucia neutralne), co wskazuje na przewagę chłodnych, nieprzychylnych uczuć wobec muzułmanów i muzułmanek w Polsce. Zdecydowana większość Polaków deklarowała negatywne, a nie pozytywne uczucia. Jednocześnie, stosunek wobec muzułmanek był istotnie bardziej pozytywny niż wobec muzułmanów.
Im starsze były osoby badane, tym ich uczucia wobec muzułmanów i muzułmanek były bardziej pozytywne. Kobiety deklarowały też nieco bardziej pozytywny stosunek wobec muzułmanek niż mężczyźni. Związki zmiennych demograficznych z uczuciami żywionymi wobec muzułmanów i muzułmanek były jednak raczej słabe (co oznacza, że Polacy ogólnie przejawiają negatywne postawy wobec nich niezależnie od wieku, płci, wykształcenia czy miejsca zamieszkania).