Jajniki znajdują się w miednicy – po obu stronach macicy – poniżej tzw. brzusznych ujść jajowodów. Zewnętrzna warstwa każdego z nich zawiera wiele wypełnionych płynem woreczków, które nazywa się pęcherzykami jajnikowymi. Każdy z tych pęcherzyków kryje w swoim wnętrzu komórkę jajową.
Z jajnikami mogą być związane różne zaburzenia. Niektóre dziewczynki rodzą się bez jajników albo są one u nich niedostatecznej wielkości – to efekt zaburzeń genetycznych.
Jaka przyczyna?
Jednym z zaburzeń jest zespół policystycznych (wielotorbielowatych) jajników (ang. polycystic ovary syndrome – PCOS). To jedno z najczęstszych zaburzeń endokrynnych, które wywołane jest zaburzeniami hormonalnymi. Stwierdza się je u ok. 10 proc. kobiet w wieku reprodukcyjnym. Występuje wśród wszystkich ras i narodowości.
Zaburzenie po raz pierwszy w 1935 roku opisali amerykańscy lekarze Irving F. Stein i Michael L. Leventhal – zespół policystycznych jajników początkowo nazywał się zresztą zespołem Steina i Leventhala (ZSL). W zaburzeniu oba jajniki powiększają się z powodu wypełnionych płynem torbieli. Ma to związek z brakiem równowagi hormonalnej, którą wykrywa się podczas badania krwi (badanie zwykle wykazuje niedobór estrogenów i nadmiar testosteronu).
Dotychczas nie ustalono dokładnej przyczyny tego zaburzenia, wiadomo jednak, że insulinooporność jest silnie powiązana z zespołem policystycznych jajników. U części kobiet chorych na PCOS współistnieje otyłość i/lub zaburzenia gospodarki lipidowej. Przypuszcza się, że zaburzenie może występować rodzinnie. Naukowcy próbują ustalić, czy istnieje gen dla PCOS; uczeni odkryli bowiem, że jeżeli dolegliwość przekazywana jest w męskiej linii rodziny, mężczyźni są płodni, mają jednak tendencję do łysienia przed 30. rokiem życia.
Rozpoznawanie objawów
PCOS charakteryzuje się rzadkim występowaniem miesiączek bądź całkowitym ich zatrzymaniem. Menstruacja może pojawiać się raz na 5-6 tygodni albo tylko 1-2 razy w roku. Prowadzi to do niepłodności – PCOS jest zresztą najczęstszą przyczyną problemów z poczęciem. W zespole policystycznych jajników kobieta rzadko jajeczkuje i może być znacznie mniej płodna niż normalnie.
Możliwe powikłania
Z zespołem policystycznych jajników mogą być związane powikłania. Zaburzenia hormonalne hamują jajeczkowanie i czasem nadmiernie stymulują wyściółkę macicy, co sprawia, że staje się ona niewłaściwie gruba. Związane jest to z nieznacznym podniesieniem ryzyka wystąpienia zmian nowotworowym endometrium. Kobiety z PCOS mogą także nabyć nieprawidłową oporność na działanie insuliny, która kontroluje poziom cukru we krwi. To z kolei powoduje ryzyko późniejszego wystąpienia cukrzycy insulinoniezależnej (typu 2) oraz choroby układu sercowo-naczyniowego.
Dobra wiadomość jest taka, że objawy PCOS – nawet jeśli zaburzenie nie jest leczone – łagodnieją zwykle podczas okresu przekwitania.
EPN
Korzystałam m.in. z:
„Kontrowersje wokół patogenezy zespołu policystycznych jajników”, Dorota Szydlarska, Wiesław Grzesiuk, Ewa Bar-Andziak, Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych i Endokrynologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, Via Medica
„Domowa encyklopedia zdrowia”, pod red. Jacka Fronczaka, wyd. Reader’s Digest, Warszawa 2007
Dla PCOS charakterystyczne są też inne objawy. To m.in. nadwaga lub otyłość, nadmierne owłosienie na twarzy i ciała (może pojawiać się pod brodą, nad górną wargą, na przedramionach, plecach, brzuchu itp.), poronienia (często powtarzające się), tłusta cera i trądzik (zwykle tylko na twarzy), bezdech senny, przetłuszczająca się skóra z łojotokiem, chroniczny ból w miednicy (prawdopodobnie z powodu ucisku w miednicy wywołanego przez powiększone jajniki, chociaż rzeczywista przyczyna nie jest znana).
W skrajnych przypadkach PCOS można zaobserwować także cechy wirylizacji (wirylizm, wirylizacja – grupa objawów związanych z podwyższonym poziomem męskich hormonów płciowych u kobiet). Te cechy to m.in. zmiana barwy głosu, przerost łechtaczki, łysienie androidalne czy zmiana sylwetki ciała (inne rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, inny rozwój mięśni).
Od 2004 roku obowiązują kryteria ustanowione przez grupę ekspertów podczas konferencji w Rotterdamie. Według uczonych o rozpoznaniu PCOS decyduje obecność dwóch spośród trzech kryteriów: rzadkie owulacje lub ich brak, nadmierna aktywność hormonów o działaniu androgennym potwierdzona w badaniu klinicznym lub laboratoryjnym, cechy policystycznych jajników w obrazie ultrasonograficznym po wykluczeniu innych patologii cechujących się hiperandrogenizmem (chodzi o nadmierne wydzielanie androgenów u kobiet, co skutkuje maskulinizacją, czyli rozwojem cech męskich). W 2006 roku naukowcy zrzeszeni w Androgen Excess Society (AES) wydali oświadczenie, zgodnie z którym w celu potwierdzenia podejrzenia PCOS należy stwierdzić u pacjentki cechy hiperandrogenizacji.
Co zrobi lekarz?
Kobieta z zespołem policystycznych jajników powinna zgłosić się do lekarza, który zaproponuje różne metody leczenia farmakologicznego. Takie leczenie ma na celu m.in. zwiększenie płodności poprzez stymulację jajeczkowania, leczenie zaburzeń hormonalnych czy redukcję nadmiernego owłosienia. Innymi słowy, leczenie kobiet z zespołem torbielowatych jajników obejmuje łagodzenie objawów i zapobieganie długoterminowym konsekwencjom choroby. Leczenie przyczynowe nie istnieje.
W przypadku nadwagi bądź otyłości lekarz zaleci zrzucenie wagi, co złagodzi zarówno objawy, jak i same zaburzenia hormonalne. Utrzymanie właściwej masy ciała jest ważne również z tego powodu, że kobiety z PCOS częściej zapadają na cukrzycę, choroby serca oraz nadciśnienie.
Nadmierne owłosienie (hirsutyzm), łojotok i trądzik w zespole policystycznych jajników można leczyć tabletkami antykoncepcyjnymi zawierającymi cyproteron, który działa antyandrogennie. Stosuje się także metody kosmetyczne; w walce z hirsutyzmem różne metody depilacji, w walce z trądzikiem i tłustą skórą – preparaty oczyszczające, peelingi itp.
Uwaga! Zanim stwierdzi się PCOS, powinno się wykonać badania w kierunku innych przypadków, które wiążą się z nieregularnymi lub nieobecnymi miesiączkami. Chodzi m.in. o wrodzony przerost nadnerczy, hiperprolaktynemię, zespół Cushinga oraz inne przysadkowe czy nadnerczowe zaburzenia.